Пра тое, што Аляксандр Дзмітрыевіч Качан, які ўжо гадоў пятнаццаць жыве ў вёсцы Каліта, служыў на Байкануры, я даведалася пэўны час таму. Але калі мы наведвалі вёску дзесьці ў 2005-ым, каб напісаць пра яе і жыхароў у рубрыцы «Куточак Чэрвеньшчыны», гаспадара не засталі. Затое зараз, на фоне ўсеагульнай цікавасці да космасу і да ўсяго, што з ім звязана, сустрэча з Аляксандрам Качаном была замоўлена асобна.
… Адказаўшы на тэлефанаванне і даведаўшыся аб мэце мяркуемага візіту, ён сказаў проста: «Прыязджайце». А пры сустрэчы зрабіў уражанне чалавека канкрэтнага, упэўненага, сапраўды самадастатковага (яго ўласная характарыстыка), надзейнага… Словам, чалавека справы.
Нарадзіўся Аляксандр Дзмітрыевіч у Мінску. Вучыўся ў Піцеры. Служыў на Байкануры. А вось месцам пражывання на пенсіі абраў зямлю продкаў — вёску Каліта, у якой і жыхароў-то зараз, лічы, не засталося, не кажучы ўжо пра інфраструктуру населенага пункта. Што гэта — лёс ці ўласны выбар? Гутарым…
ВЁСКА ДЗЯЦІНСТВА…
— Аляксандр Дзмітрыевіч, хто канкрэтна з вашых продкаў родам — з Каліты?
— Вось тая тэрыторыя, на якой стаіць гэты дом, — маёй маці. Яна тут жыла, яе бацькі. Тата мой родам з суседняй вёскі Кадзішча. Яны, як пажаніліся, па традыцыі тых гадоў паехалі ў Мінск. Там я і нарадзіўся.
— А вы прыязджалі сюды ў дзяцінстве?
— Канешне. У нас тады была схема простая. Школа заканчвалася, лета пачыналася, і нас, мінскіх дзяцей, — сюды. Як кажуць, ад званка да званка, на ўсе вакацыі. Каліта тады была цікавая, народу шмат. А вось дзяцей майго ўзросту было не так ужо і многа, у асноўным — крыху старэйшыя. Многа гаспадаркі тады не трымалі. Бабка рана страціла дзеда, і адной ёй тут было цяжка. А потым, калі я паехаў ужо з Беларусі, а бацька выйшаў на пенсію, тады яны з маці тут жывёлу завялі. А ў маім дзяцінстве ўсё проста было. У лес бегалі, шалашы рабілі. Дзесьці, як кажуць, і шкоду. Пойдзем, якую кладку перавернем… Так, па дробязі. Лес тады быў чысты.
Была ў нас забава — нарыхтоўка рабіны, буякоў. Па буякі бабка вадзіла, але мне не падабалася. Мы яшчэ з адным аднагодкам, Мікалаем, у асноўным, рабінай займаліся. Каб галіны не ламаць, да доўгіх палак прывязвалі нажніцы. Мяшок нарэжаш, нарыхтоўшчыкі забяруць. 1 кілаграм — 10 капеек. А рабіна ж цяжкая…
Калі браць ранняе дзяцінства, як дзед яшчэ быў жывы… Мы дапамагалі мясцовай гаспадарцы. Колю як карэннаму жыхару давяралі конныя граблі, і ён насіўся з імі па полі. А я быў прыезджым. Таму — падгрэбці ці яшчэ што… Самае цікавае было, як дзед аддзячваў за дапамогу. Ідзе ў кантору, атрымлівае грошы, дастае адтуль рубель: «На табе…» Ну, у тыя часы для нас рубель быў — ого-го! Хаця сам дзед, мабыць, не так ужо і шмат атрымліваў…
ВУЧОБА І СЛУЖБА
— А ўвогуле, у дзяцінстве вы, Аляксандр Дзмітрыевіч, кім хацелі стаць?
— А нікім! І тое, што стаў ваенным, выпадкова атрымалася. Я вучыўся і вучыўся, ні пра што не задумваўся. Пасля восьмага класа народ разбягаўся. Ну, і я асабліва не хацеў у дзявяты клас. Таму пайшоў паступаць у Мінскі радыётэхнічны тэхнікум. І паступіў бы, але… не склаліся абставіны. Варыянт, які прапаноўваўся… Ён не меў рашэння. Ці то абдрукоўка была, ці то спецыяльна зрабілі — не ведаю. Я так і запісаў у адказе, але яго не залічылі. Давялося ісці ў дзявяты клас. А ў дзясятым тая выпадковасць і ўтварылася…
Прыйшла павестка з ваенкамата. Сабралі нас там чалавек 40-50. Выйшаў вайсковец у форме і сказаў, што па стане здароўя мы годныя для паступлення ў ваенныя навучальныя ўстановы. А мы ўжо мандатна-прыпісную камісію прайшлі. Ён сказаў, што нікога ўгаворваць не будзе: «Я зараз выходжу, праз 10 хвілін вяртаюся. Хто застанецца, з тым і буду размаўляць».
Калі б я быў адзін, можа, нічога б і не атрымалася. А так — з сябрам. Яму дзявацца не было куды. І мы напісалі заявы. Пасля гэтай камісіі была абласная, і на ёй мяне перавербавалі. Мы павінны былі ехаць у Рыгу, у ракетнае вучылішча. А мне сказалі: «Вам трэба ў Піцер». Ну, у Піцер дык у Піцер. Паехаў туды. Не рыхтаваўся, нічога. Проста так, на авось. Іспыты здаў крыху вышэй сярэдняга, але — на ўзроўні прахаднога бала. І мяне залічылі…
— А як называлася ваша навучальная ўстанова?
— Ваенная інжынерная Чырванасцяжная акадэмія імя А.Ф.Мажайскага. Пакуль я вучыўся, яе перайменавалі ў Ленінградскі інжынерны Чырванасцяжны інстытут імя А.Ф.Мажайскага. Ну, а вучоба ёсць вучоба. Вучыш. Штосьці — цікава, штосьці — не. А калі навучанне падышло да свайго заканчэння, узнікла пытанне аб месцы службы. Профіль касмічны, таму існавала два віды размеркавання: ці на Поўнач, ці на Поўдзень. Поўнач — гэта вядомы Плясецк, а Поўдзень — вядомы Байканур. Чыгуначная станцыя апошняга размешчана на тэрыторыі пасёлка Цюратам. Таму і бытавала такое: «Лепей цюра тут, чым цюра там». Гэта быў 1974-ы год, у мяне тады якраз вяселле зладзілася. Затым з жонкай у цягнік — і на Байканур.
— І што вас там найперш уразіла?
— Ды ўражанні пачаліся нашмат раней. Гэта ж тэрыторыя за Аральскім морам… Дагэтуль не бачаныя пейзажы пасля Арала пачаліся. Ехалі мы ў ліпені. Гарачыня… Па прыездзе нас часова пасялілі ў гасцініцу. І вось каб у ноч першую хоць неяк заснуць, давялося намочваць прасціну і класці зверху… Каб там жыць, прывычка патрэбна. Бо калі ноччу плюс 27 — гэта яшчэ нармальна, дык удзень — 37-42 градусы, у цені. На сонцы вышэй.
Нам даволі хутка далі кватэру — у доме, які нядаўна пабудавалі. Ён стаяў на ўскрайку, а вокны выходзілі ў бок стэпу. Глядзіш у акно — ні дрэў, нічога. Голы стэп… Затое ў сам горад прыязджаеш… На кожным рагу — тое, што тады ў Беларусі мы не мелі асабліва. Вінаград, дыні, кавуны… І ўсё каштуе капейкі. Бяры, еш, колькі душа хоча…
— А служба была па форме?
— Туды я прыехаў лейтэнантам. І ведаў, што камандзіру трэба прадстаўляцца па прыбыцці ў часць у параднай форме. Я зрабіў, як патрэбна, а астатнія чамусьці прыехалі ў звычайнай вопратцы. Сядзім, чакаем, калі камандзір нас прыме. А гарачыня… І толькі ў аднаго камандзіра палка ў кабінеце быў кандыцыянер. Дык адтуль выходзіць не хацелася… Але з цягам часу ўсё ўтрэслася. Кандыцыянеры завезлі ў продаж. Наш і да гэтага часу стаіць вунь наверсе.
— І колькі гадоў вы служылі?
— З 1974-га па 1995-ы. 21 год. Праляцела, як немаведама што…
— А кім вы там увогуле былі?
— Калі пераводзіць на вайсковую мову, каб правільна разумець… Там вайсковыя часці крыху не так былі ўладкаваны. Усе арганізацыі насілі прыстаўку «навукова». І штатныя расклады там зусім іншыя. Там можна быць, умоўна кажучы, капітанам — і мець у падначаленні 10 чалавек. Хаця ў звычайным войску такога не бывае. А пасады… Інжынер аддзялення, камандзір аддзялення. Наступная структура — каманда. Гэта прыблізна 30-40 чалавек. Яе ўзначальвае маёр. Потым ідзе група — гэта тры каманды, каля 100-120 чалавек, тут галоўны — падпалкоўнік. Хаця ў агульнавайсковых падраздзяленнях гэта — рота, і на чале — толькі капітан. Вось розніца якая. Ну, а палкоўнік — гэта камандзір палка.
Паколькі ўся гэтая структура касмадрома падчас майго праходжання службы там займалася навукова-даследчымі і доследна-канструктарскімі работамі, дык існавалі так званыя кадзіраваныя падраздзяленні, упраўленні. Там моцны афіцэрскі штат, высокія катэгорыі.
(Працяг будзе)
Святлана Адамовіч.
Фота аўтара
