Яны не змагаліся супраць фашыстаў — ні ў партызанах, ні на франтах Вялікай Айчыннай, бо былі яшчэ малымі — тыя, хто нарадзіўся ў 1930-40-х… Але ў поўнай меры зведалі ўсе жахі і нягоды ваеннага часу. І пакутавалі, можа, нават больш за дарослых. Бо не ўмелі цярпець, не разумелі, чаму няма ежы, вады… Чаму замест цёплай хаты трэба туляцца па халодным непрыветным лесе, начаваць у зямлянках… Яны — гэта так званыя дзеці вайны. Тыя, хто і праз шмат гадоў трымае ў памяці нягоды і нястачы маленства — замест момантаў радасці і шчасця.
Чым менш застаецца ветэранаў вайны, тым больш увагі трэба ўдзяляць не толькі ім, але і тым, хто пацярпеў ад яе ў дзяцінстве. Яны — не такія, як пасляваенныя пакаленні. Наўрад ці паскардзяцца калі на цяжкасці сучаснага жыцця, бо ў параўнанні з ваенным і пасляваенным часам гэта быццам і не цяжкасці зусім… У іх, дзяцей вайны, сапраўды ёсць чаму павучыцца. І найперш — як не зачарсцвець душой, прайшоўшы праз жахлівыя выпрабаванні. І як у любой сітуацыі заставацца чалавекам…
Гэты аповед — аб прадстаўніцы даваеннага пакалення, жанчыне з вялікім жыццёвым вопытам і мудрасцю, ураджэнцы і жыхарцы вёскі Волма.
Яе няспешная гутарка з ласкавымі звароткамі «сонейка», «дзіцятка», напеўнымі інтанацыямі літаральна заварожвае. І з першых жа слоў узнікаюць прыязныя даверлівыя адносіны да субяседніцы. А яшчэ яе хочацца слухаць і слухаць… Вось такая яна — Софія Іванаўна Сцяжко, у дзявоцтве — Краснагір.
Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна, ёй было ўсяго сем гадоў. Але памятаецца зараз калі не ўсё, дык многае так яскрава, як быццам адбывалася ўчора…
— Наш тата, Іван Дзмітрыевіч Краснагір, здаецца, не быў камуністам, — задуменна прыгадвае Софія Іванаўна. — Рабіў бухгалтарам. Але быў такі актыўны… Сходы арганізоўваў, выступаў на іх… А як немцы прыйшлі, дык шукалі ж камуністаў і актывістаў… Аднойчы забралі многіх з Волмы, і сярод іх — не толькі тату, але і маму. А мама ў 1941-ым дзяўчынку нарадзіла. Дык і яна з імі была ў турме.
Людзей пагналі сюды, за мост. Але моста тады ўжо не было, дык на дамбу. А нас родзічы выправілі: «Бяжыце туды, за мамай…» Мо, думалі, што як мы пачнём плакаць, дык немцы зжаляцца ды пусцяць бацькоў…
Ну, мы і пабеглі. Прыбеглі сюды, а тут немцы дошак нейкіх наклалі праз раку. Мы як убачылі, што мама там… Я, большая, першая пабегла, а два меншыя хлопцы — за мной.
Немец з аўчаркай стаяў, пусціў сабаку. Ён мяне дагнаў, на плечы лапы — і пакаціў. Я чую — мама крычыць. Але ён мяне не кусаў. Немец яму нешта сказаў — ён мяне кінуў. Я падхапілася — і зноў да мамы. А сабака мяне дагнаў і зноў паваліў на зямлю. Але пасля, як пусціў, я ўсё ж да мамы дабегла. І так запомніла яе твар… Сіні, што чарнілам памыты. Дзе ж… На яе вачах сабака дзіця цягае…
Бацькі нас тады ўгаварылі: «Бяжыце, дзеткі, дахаты. Мы заўтра прыедзем». Мы і пабеглі. І бадзяліся адны два тыдні. Маму камендант дапытваў: «Ці праўда, што партызанам вопратку рамантавала?!» Яна кажа: «Праўда, бо зброі падпарадкоўвалася. Прыйдуць вашы салдаты, што камандуюць, зброю настаўляючы, тое і раблю. І прыйдуць партызаны — таксама». Неяк адгаварылася…
Маму, здаецца, не білі на допытах, а тату вельмі білі. І з тае пары як скажуць, што немцы ідуць… Ён нас кідае і сам уцякае ў лес. А мама тады запрагае каня і вывозіць у лес нас. Памятаю, аднойчы пакідала-пакідала нас у драбіну, накрыла чымсьці… Страляюць, кулі свішчуць… Але ні ў каня не трапілі, ні ў нас. Людзі з зямлянак далей пабеглі, а мама нас укінула ў зямлянку, і мы двое сутак там з ёй сядзелі. Ні вады, ні яды. Мы ўжо хоць трохі большанькія. А гэтая, маленькая, якая з 1941-га, просіць: «Мамачка, хоць разок дай чаго ўкусіць… Хоць вадзічкі дай напіцца…» А ў 1944-ым, калі нас вызвалілі і мы вярнуліся з лесу ў хату, малая гэтая памерла…
А тады, на трэція суткі, мама ўсё ж вылезла з зямлянкі, выйшла на край лесу — і ўбачыла мужчыну. Зірнула, што не немец, і спыталася, што робіцца ў вёсцы. Ён сказаў: «Немцы паехалі, няма нікога». Але так мы, лічы, ці не ўсю вайну па лесе і туляліся. Не распраналіся, не разуваліся, не мыліся, не часаліся… Вошай кармілі… Гаравалі… А як вызвалілі нас, немцы адступілі — людзі і давай паміраць. Тыф нейкі ўкінуўся, тады ўсялякія іншыя хваробы. Па двое-трое чалавек на сяле за дзень хавалі. А ў вайну, здаецца, і не паміраў ніхто… Дарэчы, мы ж у лесе і былі, калі прыйшлі, як казалі тады, чырвоныя. А памятаецца мне гэта вось як.
Пад вечар ужо чуем — нехта крычыць на краі лесу, мужчынскі голас: «Людзі! Вяртайцеся! Нашы прыйшлі!» Прыслухаліся ўсе. Мужчыны кажуць: «Немцы кагосьці прывезлі і навучылі, каб крычаў, каб мы выйшлі». А ён усё крычыць і крычыць, і не пазнаць, хто.
А потым усё ж смельчакі знайшліся і па лесе да краю ціхенька пайшлі, каб падгледзець, хто чаго крычыць. Падгледзелі — праўда, стаяць салдаты нашы ў пілотках з зорачкамі. І дзед Архіп стаіць на машыне, крычыць. Вярнуліся яны. Кажуць: «Праўда! Чырвоныя прыйшлі!» Тады давай ужо ўсе плакаць, абдымацца ды цалавацца… Такое гора скончылася! Пайшлі насустрач нашым з лесу. Так мы і вярнуліся.
Ну што яшчэ расказаць… Тата мой быў у партызанах. А пасля… Служыў яго брат палкоўнікам, яшчэ ў той час ваенную
акадэмію закончыў. Дык калі іх часць праходзіла дзесьці па Віцебшчыне, захацеў ён зазірнуць сюды: хто тут, што засталося. Дзядуля да таго часу памёр. Тата быў у партызанах. І ён забраў тату з сабой на вайну. І тата мой быў на фронце. Два разы паранены, але выжыў. Ён, дарэчы, і ў фінскую ваяваў, прыйшоў кантужаны…
Не менш цяжкімі, па словах Софіі Іванаўны Сцяжко, былі і першыя пасляваенныя гады. Галадалі, не было чаго абуць-апрануць. У першы клас школы (добра, што пачатковая была на месцы — у Волме) яна разам з іншымі дзецьмі пайшла ў 10 гадоў. Скончыла яе, чатырохкласную, і пайшла ў пяты клас суседняй — Кліноцкай. У лапцях. Дык год толькі і павучылася, а болей не, хаця навука давалася лёгка.
Тады як стала Соня ў 14 гадоў у строй разам з усімі калгаснікамі, так 41 год у калгасе і прарабіла. І жала, і лён падымала… Ды і на іншых, больш «вучоных» відах працы была таксама… І ўвесь час — у Волме…
— Я нават па маладосці чамусьці не хацела ехаць у той Мінск, — зазначае Софія Іванаўна. — А тады ж трэба было, каб даведку даў старшыня калгаса, каб пашпарт можна было атрымаць. Дык мая цётка, маміна сястра, для сваёй дачкі за даведкай да старшыні 13 разоў хадзіла! І так яму, мусіць, надакучыла, што за трынаццатым разам ён тую даведку выдаў-такі.
На пачатку 50-х тата мой прыйшоў аднойчы з праўлення калгаса і кажа: «Ты ведаеш, доча, цябе накіроўваюць у Чэрвень — на курсы лабарантаў». Ну, калі праўленне пастанавіла… А ў нас во тут, у канцы вёскі, быў сепаратарны пункт. Звозілі малако з усяго сельсавета. Сепаратар стаяў. Павучылася я за лабаранта месяцы тры — і тут тры гады лабарантам працавала. А потым загадчыца мая нарадзіла, не стала хадзіць на працу… А ведаеце… Сепаратар стаяў устаноўлены, а святла не было. Трэба ўручную круціць. У печку цягаць малако падаграваць і вядром у рост сябе ў сепаратар выліваць. А каб праверыць малако, цэнтрыфугай трэба такую хуткасць развіць, таксама ўручную… Вельмі цяжкая была праца. Рукі пачалі балець…
А тады тата ў 52 гады пайшоў на курсы трактарыстаў. Пачаў на трактары рабіць, хлеб у хаце быў. Дык я ўжо і пакінула тую працу. Тады старшыня Кірыльчык прыязджае да мяне і кажа: «Сонюшка, трэба, каб ты ішла ўчотчыцай на ферму…» А я хоць усяго 5 класаў скончыла, але ў мяне, у маладой, такая памяць была… Калі на што зірнула, дык яно ў мяне ў памяці і адбілася. Так і рабіла ўчотчыцай, пакуль замуж ні пайшла. І сама малако вазіла здаваць. А то, бывала, як павязуць… То 30 літраў не хапае на маслазаводзе, то яшчэ колькі. А як пачала сама вазіць, дык ужо хапала. Іншы раз і лішняе па майму ўліку. Тады прыязджаю і ў ведамасць даяркам разношу па 2-3 літры…
А як выйшла замуж, нарадзіла за паўтара года двух хлопчыкаў. Тады на ферму пайшла цялушак даглядаць. А як перайшла ў паляводства, дык звеннявою была трохі… Так да пенсіі і дарабіла. Заўсёды ў пашане была.
Сапраўдная гаспадыня, Софія Іванаўна Сцяжко разам з мужам трымала хатнюю жывёлу і птушку. Гусей — дык ажно 30 гадоў! Шмат нарабіла падушак ды коўдраў. А яшчэ ж займалася адвечнай сялянскай жаночай працай — прала, ткала, вязала, вышывала… Фактычна з маленства гэтую мудрагелістую навуку асвойвала…
— Тады ж, у наш час, дзяўчынкі павінны былі ўсё-ўсё ўмець рабіць! — прыгадвае Софія Сцяжко. — У мяне і зараз вунь ляжыць тканае ды вышыванае. Ужо як замужам была, дзеці малыя, яшчэ ткала. Гэтаму мама вучыла. А вышываць — ад большых дзевак. Яны вышывалі, а мне так хацелася самой… Прыглядалася, пыталася — так і навучылася…
Бяднота, цяжкасці ды выпрабаванні, якія запомніліся Софіі Іванаўне з вайны ды пасляваеннага часу, яшчэ і ў замустве не адчэпліваліся ад маладой жанчыны.
— Пажаніліся мы з Васілём, — кажа Софія Сцяжко, — а жыць не было дзе сям’ёй. У маіх тры хлопцы дома (трэці пасля вайны нарадзіўся, зараз толькі ён з маіх братоў застаўся), а ў мужа свякруха дзеда ў прымы ўзяла. Распісацца мы распісаліся, а жылі… Ён — у сябе дома, а я — у сябе… А як нарадзіўся ўжо ў нас Міша, дык на гэтым месцы, дзе стаіць наша хата, хібару такую прадавалі. Гэта быў 1959 год. Восем тысяч мы за яе тады аддалі, і 19 снежня перайшлі сюды жыць. Толькі мы і сын, а больш з намі — нічога. Трэба было разжывацца. Але муж усё ўмеў рабіць. Прычакалі вясны, ён падстроіў гэтую хату, і мы гадоў 6 у ёй пражылі. Трохі вокны парабілі, грошы нейкія сабралі. А потым раскідалі тую хібару ды паставілі новую на гэтым месцы. Дык і тады ўсяго было. Я на вуглу стаяла, рубіла хату. Нанялі двух чалавек. Гаспадар з адным — на вуглу, а другому аднаму нядобра. Кажа: «Соня, лезь сюды, бо я адзін не спраўлюся». І дошкі габлявала, усё рабіла…
Калісьці па маладосці Софія Іванаўна і спявала, і танцавала на вечарынках. А як страціла старэйшага сына ў 19 гадоў, дык з тае пары на песні і забылася. І зараз мае аднаго сына, Сашу, нявестку ды ўнучку. 16 гадоў ужо, як удава…
Хапіла гора, хапіла нястачаў. Цяпер яшчэ і хваробы даймаюць. Але ўвесь час падтрымліваюць Софію Сцяжко сялянская разважлівасць, добры характар, прыязныя адносіны да людзей і якісьці невычэрпны аптымізм, часцінка якога абавязкова перадаецца кожнаму субяседніку. Прыемна і тое, што Софія Іванаўна — наша даўняя чытачка і падпісчыца.
Удзячна яна сваёй аднавяскоўцы Раісе Сяргееўне Краснагір, якая абавязкова праведвае яе некалькі разоў на тыдзень. Дарэчы, менавіта Раіса Сяргееўна і падказала мне, што ў Волме жыве такая цікавая жанчына, за што ёй шчырая ўдзячнасць!
Ведаючы пра цяжкасці ў часы ваеннага ліхалецця не па чутках, Софія Іванаўна Сцяжко дзівіцца, калі маладыя чымсьці незадаволеныя бываюць. Ды хіба цяпер дрэнна жыць?!
— Дзеці-дзеці, не грашыце Богу! — кажа яна. — Усё добра зараз, абы вайны не было…
Як кажуць, не адчуўшы на сабе — не зразумееш. Але сапраўды, толькі б усё спакойна было ў нашай краіне і ва ўсім свеце. Дай Бог Вам, шаноўная Софія Іванаўна, моцнага здароўя, дабрабыту, даўгалецця, заўсёды мірнага неба над галавой і пабольш добрых людзей побач!
Святлана АДАМОВІЧ.
Фота аўтара